Zoals in het West-Afrikaanse Mali waar Wagner Group al minimaal één massamoord op zijn conto heeft staan. Mali-kenner en hoogleraar geschiedenis en antropologie van Afrika Mirjam de Bruijn van de Universiteit Leiden beziet het met lede ogen. ‘En in Burkina Faso is het nog erger.'
Nooit verdwenen
Op 23 februari nam de Algemene Vergadering van de VN een resolutie aan waarin Rusland werd opgeroepen de vijandelijkheden te staken en Oekraïne onmiddellijk te verlaten. Opmerkelijk: onder de 32 onthoudingen maar liefst 14 Afrikaanse landen, Mali en Eritrea stemden zelfs tegen. Volgens analisten illustratief voor het Russische succes op het continent. Waar komt dat succes vandaan?
Lees ook | Russische olievlek in Sahel wordt groter
‘Rusland is nooit weggeweest van het continent. De relatie tussen Rusland en Afrika is al heel oud en begint al tijdens de Koude Oorlog en de dekolonisatie’, zegt De Bruijn die erop wijst dat de Sovjet Unie niet alleen verschillende Afrikaanse onafhankelijkheidsbewegingen steunde, maar dat ook veel Afrikaanse studenten aan Russische universiteiten studeerden. Een andere grote opsteker voor Moskou: de Russen waren in Afrika nooit een koloniaal heerser en zijn daarmee niet zo besmet als bijvoorbeeld de Fransen. ‘Dat is ook hun grote voordeel ten opzichte van de Fransen.’
‘De presidenten van de Centraal Afrikaanse Republiek en Mali hebben hele goede banden met Russische ministers’
Wagner als wegbereider
Het Kremlin is dus terug van nooit helemaal weggeweest, een comeback waarin het huurlingenleger van de Russische zakentycoon en Poetin-vriend Jevgeni Prigozjin een belangrijke rol speelt. Kennen we Wagner vooral van de gehaktmolen in het Oost-Oekraïense Bachmoet, veel minder bekend is dat de groep al langer in verschillende Afrikaanse landen opereert en daar zeer machtig is.
Die Wagner-bemoeienis neemt veel vormen aan, maar verloopt via een vast patroon. Het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken spreekt zelfs van een drietrapsraket: een regeringsgezinde informatie-oorlog annex desinformatiecampagne, betaling via concessies in mijnbouw en ten slotte betrokkenheid van het Russische leger.
Het begint er meestal mee dat de club zich verhuurt als lijfwacht van een president en diens entourage. Wagner traint en adviseert ook presidentiële gardes en strijdkrachten, een activiteit die volgens De Bruijn altijd gepaard gaat met wapenleveranties door het Kremlin. ‘Het gaat over bescherming, samenwerking met het leger, daarna komen de Russische wapens binnen. En dan wordt het ook een echt partnerschap met Rusland.’
‘De Fransen waren ongelooflijk arrogant’
Vanaf hier is de stap klein naar actief meevechten met de machthebbers. Dat doet Wagner dan ook in de Centraal Afrikaanse Republiek (CAR), Libië en Mali. Of naar het onderdrukken van de oppositie zoals in Soedan waar de huurlingen in 2019 anti-regeringsdemonstraties hardhandig neersloegen. De landen waar Wagner opereert zijn politiek instabiel, ondemocratisch bestuurd en vooral: heel grondstoffenrijk.
Lees ook | Macron tourt in Afrika, maar Lavrov ook
Wagners diensten en adviezen zijn allesbehalve gratis, de regeringen in kwestie zijn veelal straatarm, dus de deal ligt voor de hand. Wagner laat zich uitbetalen in zeer lucratieve bos- en mijnbouwconcessies, de huurlingen beschermen en exploiteren onder meer goud-, uranium-, en lithiummijnen. En ook dat gaat met grof geweld. Volgens de International Crisis Group nam Wagner Group vorig jaar in de CAR met gevechtshelikopters een mijn over en vermoordde daarbij minstens 100 plaatselijke mijnwerkers.
Staat in paniek
Volgens De Bruijn zijn staten die de Wagnerieten binnenhalen in ‘een soort paniek’. ‘Ze hebben geen draagvlak, hebben steun nodig, en dan springt zo'n militie in dat gat. Zowel in Mali als in de Centraal Afrikaanse Republiek is het zo gelopen, in Tsjaad en Kameroen weten we nog niet precies wat er gaat spelen, maar het is wel duidelijk dat het zo werkt.’
One stop shopping mall
‘Een oplossing voor het soort problemen waarin Afrikaanse dictators zich bevinden’, zo definieert de Libische denktank Sadeq Institute Wagner. ‘Democratische terugslag? Geen probleem. Wij helpen je daarbij, of het nu gaat om geknoei met stembiljetten of om het letterlijk bestrijden van opstanden zoals in de CAR en in het zuiden van Libië.’ Het beeld ontstaat van Wagner Group als een one stop shopping mall voor dictators in nood: voor alles is een oplossing, zolang je maar betaalt, en het hoeft niet in cash.
Lees ook | Poetins kozakken heten Wagner
Exit Frankrijk
Het is, met uitzondering van Soedan en Libië, vooral in Franstalig Afrika waar Wagner Group de laatste jaren kilometers maakt. Dat is niet per se dankzij een uitgesproken pro-Russisch sentiment daar, maar meer het gevolg van een diepe afkeer van de westerse en Franse politiek.
Vooral jongeren zijn klaar met de bemoeizucht van hun oud-kolonisator die nooit sorry zei voor dat vaak gewelddadige verleden. Frankrijk trok zich in 2021 terug uit Mali, in december 2022 verdwenen de laatste Fransen uit de CAR en in februari van dit jaar wees Burkina Faso de oud-kolonisator de uitgang. Zelfs Radio France International is er niet meer welkom.
Lees ook | Afrika keert Frankrijk de rug toe; Burkina Faso verbiedt Franse radiozender
‘Als we die Afrikaanse staten laten gaan in hun vriendschap met Rusland, dan heeft dat consequenties’
Drama in Mali
Illustratieve case study is het West-Afrikaanse Mali waar de Fransen (en later de VN) islamistische opstandelingen bevochten, maar in 2022 door de Malinese machthebbers werden uitgewezen. Dat was niet alleen door Wagners gestook, maar vooral ook het gevolg van ondiplomatiek Frans optreden. ‘De Franse minister van Buitenlandse Zaken Le Drian kwam ongelooflijk hard uit de hoek en maakte de Malinezen uit voor van alles en nog wat, er was een embargo tegen het regime dat de Fransen een ‘junta’ noemen. Daar vallen de Malinezen natuurlijk over, want die vinden zichzelf wél een legitiem verhaal. De Fransen hebben die strijd uiteindelijk verloren, en terecht misschien want ze waren ongelooflijk arrogant.’
Wagner Group was toen al een tijdje actief in Mali, volgens De Bruijn voor de Fransen een extra reden om eieren voor hun geld te kiezen. ‘Wagner was er al. Dat is ook een van de redenen dat Frankrijk vertrokken is, die hadden zoiets van: ‘Aan deze ingewikkelde situatie willen we ons niet branden, met Wagner Group komt namelijk ook heel veel geweld het land binnen.’
Between a rock and a hard place
Dat hadden de Fransen goed gezien, want sinds hun vertrek gaat Wagner ongestoord zijn gang in wat De Bruijn een ‘heel gewelddadig, intern gelaagd conflict’ noemt. Even kort wat context: in 2015 kwam de rurale centrale regio in Mali in opstand tegen de regering in het zuiden door consequente economische en politieke achterstelling op de verstedelijkte, zuidelijke regio’s.
Volgens De Bruijn werd die strijd vervolgens ‘gekaapt’ door jihadistische groepen als Al Qaida en later Islamitische Staat. Waarmee een complex verhaal platgeslagen werd tot een strijd tegen islamitisch terrorisme, een verhaal waarin de Fransen, de VN en de EU meegingen.
‘Die strijd tegen het terrorisme wordt verward met een lokaal probleem’
En nu dus ook Wagner dat zo’n beetje een carte blanche kreeg in centraal Mali. De Bruijn: ‘Wagner heeft de aanval op het rurale gebied geopend (…) Dus er worden hele dorpen platgelegd. Er wordt willekeurig geschoten op mensen met korte broeken en baarden. Je hebt inmiddels een heel groot gebied op het platteland, misschien wel een derde van Mali, waar de staat niet meer aanwezig is. En wat de Russen doen, die gaan die gebieden in, ze sluiten dat gebied af. En dan vermoorden ze gewoon mensen, burgers. Dit is doden om het doden.’
Voorlopig triest dieptepunt is de massa-executie van 300 dorpelingen in april 2022 door Wagner. Waarom? ‘Toegang tot de goudmijnen. In Mali wordt aan de lopende band iets gevonden.’ ‘In Burkina Faso is het trouwens nog erger. Daar zijn, zegt men, al tienduizend mensen vermoord in een veel kortere periode dan dat in Mali gebeurde. Dit is gewoon een stille oorlog waar we middenin zitten.’
Desinformatie en beïnvloeding
Desinformatiecampagnes en beïnvloeding via social media spelen een belangrijke rol in deze 21ste eeuwse scramble for Africa. Onderzoekers van het Digital Forensic Research Lab spreken van een online proxy-oorlog tussen Rusland en Frankrijk in Mali, voorafgaand aan Wagners komst. Verschillende Facebookpagina’s promootten pro-Russische en anti-Franse verhalen en mobiliseerden steun voor uitstel van de democratische verkiezingen na de staatsgreep in 2021.
‘Dit is een stille oorlog waar we middenin zitten’
Frankrijk heeft overigens evenmin schone handen: volgens de onderzoekers verwijderde Facebook in 2020 een Frans netwerk van maar liefst 84 accounts, zes pagina's en negen groepen die zich met anti-Russische boodschappen op Mali richtten en de militaire missies waaraan Frankrijk deelnam in een gunstig daglicht stelden.
In het bijzonder twee door Rusland gefinancierde media zijn actief in Afrika: het Russische televisienetwerk RT en de radiozender Sputnik. Beide zenden in het Frans, Engels en Arabisch uit en hebben een groot bereik in sub-Sahara Afrika. Minder zichtbaar, maar zeer effectief in het voeden van anti-westers sentiment zijn de social mediacampagnes door het Russische Internet Research Agency, beter bekend als de ‘trollenfabriek’ van Wagner-baas Jevgeni Prigozjin die in 2016 de Amerikaanse presidentsverkiezingen probeerde te manipuleren.
Wake up call
Was Afrika jarenlang wat onder de westerse radar gezakt, Wagners tropische ventures zijn de wake-up call die het Westen nodig had. In januari bombardeerde het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken Wagner Group tot een ‘transnationale criminele organisatie’ met ‘ernstig crimineel gedrag’ dat ‘intimidatie van en gewelddadig tegen journalisten, hulpverleners, leden van minderheidsgroepen en VN-vredeshandhavers in de Centraal-Afrikaanse Republiek, alsook verkrachtingen en moorden in Mali’ omvat. Een maand later pleitte CIA-directeur William J. Burns in een toespraak voor de al dan niet openlijke bestrijding van Wagners activiteiten.
‘Wagner is een bedreiging voor Afrikanen op het hele continent’
Volgens Burns is Wagner ‘zijn invloed aan het uitbreiden (…) in Mali en Burkina Faso en op andere plaatsen, en dat is een zeer ongezonde ontwikkeling en we werken er hard aan om die tegen te gaan, want dat is een bedreiging voor Afrikanen op het hele continent.’
Natuurlijk worden de Russen als bedreigend gezien, concludeert De Bruijn die eraan toevoegt dat vooral de manier waarop het Westen hiermee omgaat cruciaal is. ‘Het is dreigend wanneer wij hier niet op een goede manier mee om gaan. Want als we die Afrikaanse staten laten gaan in hun vriendschap met Rusland, dan heeft dat consequenties.’
Lees ook | Dit is Wagner Group: extreem gewelddadige Russische huurlingen