Het nieuwe Systeem Risico Indicatie (SyRI) maakt gebruik van technieken die ook door inlichtingendiensten worden ingezet. Zodoende hoopt het kabinet te kunnen voorspellen welke belastingbetaler in de gaten moet worden gehouden voor mogelijke fraude.
Het bericht in de Volkskrant leidde tot de nodige commotie. "Dit gaat veel te ver", reageerde onderzoeksjournalist Brenno de Winter vanochtend op BNR.
SyRI moet het voor gemeenten en overheidsinstanties makkelijker maken fraudeurs tijdig op te sporen. Daarvoor worden de boetes, huisvestingsgegevens, fiscale gegevens, toeslagen - en subsidiegegevens en zo nog een hele trits aan elkaar gekoppeld.
Function creep
Het is een bekend verschijnsel, zegt De Winter. "Ze noemen het ook wel function creep. Je zet een middel in voor één doel en heel langzaam laat je het migreren naar een veel lichter doel. Dit gaat diep in het persoonlijke leven van mensen. Jouw gedrag wordt tot in detail in de gaten gehouden op basis waarvan ze een profiel maken. Wat dat profiel is, dat mag je zelf niet weten."
SyRI is onderdeel van de vernieuwde Wet Structuur Uitvoeringsorganisatie Werk en Inkomen, die vorig jaar zonder debat of stemming door de Tweede Kamer is aangenomen. Zowel het College Bescherming Persoonsgegevens (CBP) als de Raad van State hebben negatief geadviseerd over het systeem.
Volgens Jacob Kohnstamm, voorzitter van het CBP, wordt er met het nieuwe systeem 'onvoldoende gericht informatie van allerlei mensen aan elkaar gekoppeld'. "Dat is over het algemeen in strijd met de internationale wet- en regelgeving." De voorzitter noemt de inzet van SyRI dan ook disproportioneel en bovendien 'gevaarwekkend'.
Controlestaat
Het ministerie durfde hier niet publiekelijk over naar buiten durft te treden, zegt De Winter. "Dat het zo heimelijk is doorgevoerd laat wel zien dat men ook wel weet dat men behoorlijk fout zit met het massaal analyseren van dit soort gegevens."
Dat er in de Tweede Kamer bovendien geen debat heeft plaatsgevonden ("er is niet eens fatsoenlijk over gesproken"), noemen zowel De Winter als Kohnstamm 'zorgelijk'. "Dat betekent namelijk dat de Kamers op dit soort punten niet eens het debat durven aan te gaan over hoe ver je kunt gaan met fraudebestrijding", zegt de CBP-voorzitter. "Dat vind ik te gek voor woorden."
De Winter: "Ik denk dat we langzamerhand in de fase zijn aangekomen zijn dat we moeten accepteren dat we leven in een controlestaat waarin de overheid zich op elk moment tegen ons kan keren." In het ergste geval wegens vergrijpen die achteraf wellicht geen vergrijpen blijken te zijn. "Je moet dus maar hopen dat je niet tussen de radars van zo’n machine wordt verpletterd."
Overtrokken
SP-Kamerlid Paul Ulenbelt noemt de reactie van De Winter overtrokken. "In het Staatsblad staat uitvoerig toegelicht wat de bedoeling is. Ja, natuurlijk, er is altijd het risico dat je kunt afglijden. Maar ik zie er allerlei waarborgen in waardoor dat wat de heer De Winter verwacht, dat dat zoals het nu is opgezet, niet zal gebeuren."
Het gaat volgens het SP-Kamerlid niet om "datamining" en het "standaard koppelen van bestanden". "Ze gebruiken alleen de gegevens die al bij de verschillende diensten afzonderlijk bekend zijn. Voordat die worden uitgewisseld, moeten ze dat eerst voorleggen aan de minister. En dan gaan ze er daarna mee aan de slag om fraude op te sporen. Dat lijkt mij een goede zaak."
Hof
Toch is het nog maar de vraag of deze werkwijze conform Europese richtlijnen is. Zo verwijst CBP-voorzitter Jacob Kohnstamm naar een recente uitspraak van het Europese Hof van Justitie. "Daarin is het vrij ongericht verzamelen en opslaan van verkeersgegevens, zoals internet- en telefoniegegevens, onrechtmatig bevonden."
In de Eerste Kamer heeft onlangs een discussie plaatsgevonden over wat deze uitspraak betekent voor de bewaarplicht verkeersgegevens in Nederland. Eigenlijk zou die ingetrokken moeten worden, zegt Kohnstamm. Net zoals SyRi niet ingezet zou mogen worden. "Dit is ook weer zo’n ongerichte, niet proportionele koppeling van gegevens."
Reactie Asscher
Minister Asscher weerspreekt dat het kabinet kritische adviezen van de Raad
van State en het CBP over SyRI naast zich heeft neergelegd. Volgens de minister hebben die juist geleid tot 'een
groot aantal ook majeure wijzigingen'.
"Bij dit soort gevoelige onderwerpen is het extra belangrijk de feiten juist te presenteren'', reageert Asscher. "Gegevens worden niet zomaar gekoppeld, maar in het kader van de aanpak van fraude onder strikte voorwaarden en onder toezicht van de Inspectie SZW gedeeld. Er zijn strenge voorschriften over het tijdig vernietigen van data.''