Chatapps, zoals WhatsApp en Signal, bieden sinds enkele jaren de mogelijkheid om berichten automatisch na een bepaalde tijd te laten verdwijnen. Het gebruik van deze privacyvriendelijke functie is binnen de overheid echter controversieel. Na Kamervragen begin vorig jaar van Caroline van der Plas (BBB) over verdwijnende chatberichten beloofde Minister van Binnenlandse Zaken Hanke Bruins Slot daarom in februari een ‘dringend advies’ aan ambtenaren te geven de functie altijd uit te zetten. Toen minister president Mark Rutte enkele maanden later door de Volkskrant werd betrapt op het verwijderen van vrijwel al zijn SMS'jes werd dit advies rijkswijd verspreid in de vorm van een vernieuwde handleiding voor de omgang met chatberichtjes.
Meeste woordvoerders stuurden verdwijnend bericht terug
Meeste rijksambtenaren houden zich echter niet aan die regels, zo blijkt uit een test van BNR. BNR stuurde aan veertien woordvoerders van ministeries, rijksdiensten en Colleges van Staat een vraag via WhatsApp in een chat waarin verdwijnende berichten werden gebruikt. (Deze functie kan zowel door zender als ontvanger worden aangezet.) Selectiecriterium was hierbij dat er een 06-nummer van een woordvoerder online stond en dat deze op WhatsApp te vinden was.
Slechts één woordvoerder antwoordde zonder zelf gebruik te maken van een verdwijnend bericht. Elf woordvoerders stuurden een verdwijnend bericht terug. Twee antwoordden helemaal niet.
BNR vroeg aan deze overheidsdiensten om een reactie. Alle zeiden dat het ging om een vergissing van hun woordvoerder. Een aantal ministeries, waaronder Justitie & Veiligheid, Financiën, Volksgezondheid, Sociale Zaken en Economisch Zaken kwam met eenzelfde, uitgebreider antwoord. Hun beleid is in lijn met het 'dwingend advies om geen gebruik te maken van deze functie'. Foutjes liggen echter op de loer als een andere partij in de communicatie gebruik maakt van verdwijnende chats, schrijven de ministeries. 'Ook woordvoerders maken geen gebruik van de automatische verdwijnende-berichtenfunctie. Dat betekent niet dat we te allen tijde kunnen voorkomen dat als derden, waar woordvoerders als één van de weinigen binnen een ministerie vaak mee schakelen, de verdwijnfunctie aanzetten, het de woordvoerder ontgaat dat deze functie aan is gezet.'
'Bewustzijn is onvoldoende' bij ambtenaren
De archivering van chatberichten was een vraagstuk dat de laatste maanden kon rekenen op de nodige politieke aandacht. Na het debat met Rutte belegde de Tweede Kamer een rondetafelgesprek met experts over de omgang met chatberichten en publiceerde de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed (IO&E) een onderzoek naar de gang van zaken rondom de SMS'jes van de minister president. Het schijnbare gemak waarmee woordvoerders meegingen in het gebruik van verdwijnende berichten stuit daarom op verbazing bij onder meer Cornelis van der Sluis, directeur van het Nederlands Kenniscentrum Open Overheid. 'Het bewustzijn is onvoldoende en dat is teleurstellend', zegt Van der Sluis over de ambtenaren.
'Transparantie is essentieel voor de democratie'
Volgens Van der Sluis is het ook goed mogelijk dat woordvoerders die verdwijnende berichtjes verstuurden daarmee de Archiefwet overtraden. Het rapport van de IO&E over SMS-gate stelde namelijk duidelijke kaders voor het structureel vernietigen van chatverkeer. Zo is een selectielijst voor specifieke regels over chatberichten vereist en bij gebrek daaraan een verklaring van vernietiging. 'En elke ambtenaar wordt ook geacht die regels te kennen', aldus Van der Sluis. De ministeries stellen echter dat van structurele vernietiging geen sprake is, omdat de chatberichtjes per ongeluk werden verwijderd.
Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International, vindt dat de overheid met chatberichten even zorgvuldig moet omgaan als met briefverkeer. 'Dit om verantwoording af te leggen richting de Tweede Kamer, de kiezers en toezichtsorganen', aldus Van der Laan. 'Transparantie is essentieel voor de democratie.'
Aanstaande donderdag presenteert het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding een rapport over de omgang met chatberichten aan Minister Hanke Bruins Slot.
Verdwijnend bericht teruggestuurd
Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
Ministerie van Economische Zaken en Klimaat
Ministerie van Justitie en Veiligheid
Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
Ministerie van Defensie
Belastingdienst
Douane
Algemene Rekenkamer
Raad van State
Arbeidsinspectie
Wel antwoord, geen verdwijnend bericht
Ministerie van Financiën
Geen antwoord
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat