Opinie | Macht en tegenmacht

Harde woorden van CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt, deze week in het debat over de toeslagaffaire. Omtzigt zal het zich niet gerealiseerd hebben, maar zijn aanklacht doet denken aan de oprichtingsakte van D66: ‘Appèl aan iedere Nederlander die ongerust is over de ernstige devaluatie van onze democratie’.

Dilemma's en paradoxen

Ik moest daaraan denken nadat ik deze week de kloeke biografie las die Hubert Smeets heeft gepubliceerd over Hans van Mierlo, de oerleider van D66. Van Mierlo was een twijfelaar die dacht in dilemma’s en sprak in paradoxen. Maar hij heeft twee keer in zijn politieke leven laten zien dat hij ook een machtspoliticus kon zijn. Zonder hem was er in 1973 geen kabinet-Den Uyl gekomen en in 1994 geen Paars.

Luister terug | Jaap Jansen | De grote terugkeer van de overheid

Die machtsgrepen slaagden, maar ze hadden niet het effect wat Van Mierlo ervan verwachtte. Van Mierlo, de van zijn geloof gevallen katholiek uit de Brabantse elite, wilde voor eens en voor altijd de macht breken van de Katholieke Volkspartij en later het CDA. Die zaten altijd in de regering en waren dominant in de polder.

Nationaalpopulisme

Het kabinet-Den Uyl maakte het de christendemocraten moeilijk, maar uiteindelijk verscheen er een sterk CDA ten tonele. Paars bracht het CDA in verwarring, maar het kwam korte tijd sterk terug, waarna de rol van machtspartij werd overgenomen door de VVD. En wat Van Mierlo zeker niet bedoeld had en zelfs nooit verwacht: Paars leidde tot de opkomst van het nationaalpopulisme. De lijst-Fortuyn, de lijst-Wilders en de lijst-Baudet boden kritiek, maar geen alternatief.

En zo kom ik terug bij Van Mierlo. Hij – en later Alexander Pechtold – lieten zien dat ‘oppositievoeren vóór een kabinet’ kan leiden tot invloed en daardoor ook macht. En dat het niet eens doorslaggevend hoeft te zijn of een partij in het kabinet zit of in de oppositie.

Luister terug | Kabinet zit er nog, maar hoe lang nog?

En Pieter Omtzigt toont ons dat je ook binnen een coalitie oppositie kunt voeren – als het moet zelfs binnen je eigen partij, zoals deze week bleek uit zijn uithaal naar CDA-probleemoplosser Donner en uit zijn furie tegen de macht van de partijvoorzitters die bepalen wie terugkeert op de lijst.

Ik gun elke Kamerfractie die na 17 maart aantreedt een Pieter Omtzigt. Zodat de kiezers zich, meer dan nu, herkennen in een Tweede Kamer die zorgt voor stevige en onafhankelijke controle op de macht. Precies waar het Hans van Mierlo in 1966 om begon.

Over Jaap Jansen

Politiek commentator Jaap Jansen in de wandelgangen van de macht. Luister live donderdagochtend om 06:25 in De Ochtendspits of wanneer je wilt via bnr.nl/jaap-jansen, Apple Podcast of Spotify.